Atatürk Türkiye'si 1923-1938

Türkiye Cumhuriyeti'nin kurucusu ve ilk cumhurbaşkanı (Selanik, 1881-Istanbul, 1938).

Babası gümrük memuru Ali Rıza Efendi, annesi Zübeyde Hanım'dı. Babasının ölümü üzerine annesi tarafından büyütüldü. Manastır Askeri Idadisi'ni bitirdikten sonra, Istanbul'da Mektebi Harbiye'ye girdi (1899). 1902'de Harbiye'yi, ardından "Erkánı Harbiye sınıfını" bitirerek kurmay yüzbaşı oldu (1905). Önce merkezi Şam'da bulunan 5. Ordu'ya atandı. Orada Vatan ve Hürriyet Cemiyeti adlı bir gizli örgüt kurdu. Sonra Selanik'teki 3. Ordu'ya tayin edildi (1907). Daha okul sıralarındayken istibdada karşı devrimci düşünceler taşıyan, bu nedenle Jön Türk hareketine yakınlık duyan Mustafa Kemal, 31 Mart Olayı olarak bilinen gerici ayaklanmayı bastırmak için Istanbul'a yürüyen Hareket Ordusu'nun kurmay heyetinde yer aldı. Birinci Balkan Savaşı'nın başlamasından sonra Istanbul'a döndü. Gelibolu Yarımadası'nı savunmakla görevli birliklere katıldı. 1913'te Sofya askeri ataşeliğine atandı ve buradayken yarbaylığa yükseldi. Yakın arkadaşı Fethi Bey (Okyar) da o yıllarda Sofya elçisiydi. Mustafa Kemal Sofya'dayken Birinci Dünya Savaşı çıktı. Osmanlı Devleti savaşa girince Müttefikler Istanbul'u ele geçirmek üzere Çanakkale Boğazı'na saldırdılar. Bunun üzerine Mustafa Kemal orduda görev almak istedi. Önce Tekirdağ'daki 19. Tümen komutanlığına atandı. Nisan 1915'te Seddülbahir ve Arıburnu'na çıkarma yapan düşman birliklerini durdurdu. Haziran 1915'te albaylığa yükseltildi. Kısa bir süre sonra Anafartalar Grubu komutanlığını üstlendi. Ağustos 1915'te Anafartalar Cephesi'nde saldırıya geçen Ingiliz kuvvetlerini komutasındaki birliklerle geri püskürttü. "Anafartalar Kahramanı" olarak ünlenen Mustafa Kemal'e 1916'da paşalık rütbesi (mirliva) verildi. Ocak 1916'da Diyarbakır'a gönderilen 16. Kolordu komutanı oldu. Yıldırım Orduları Grubu'na bağlı 7. Ordu komutanıyken 1917'nin sonuna doğru Veliaht Vahideddin'in refakatinde resmi bir ziyaret için Almanya'ya gitti. Dönüşünde yeniden 7. Ordu komutanlığına atandı. Ingilizlerin şiddetli saldırıları karşısında emrindeki birlikleriyle Şam'ın güneyine kadar çekildi. 4. Ordu'nun da emrine verilmesinden sonra, Suriye'deki bütün kuvvetlerin komutanı oldu. Mondros Mütarekesi'nin imzalanmasından sonra Yıldırım Orduları Grubu komutanlığına atandı (31 Ekim 1918), Yıldırım Orduları Grubu'nun lağvedilmesi (7 Kasım 1918) üzerine Istanbul'a döndü. Osmanlı hükümeti ve Istanbul'daki işgal kuvvetleri komutanlığı, mütareke hükümlerinin uygulanmasını denetlemek üzere Doğu Anadolu'ya yetkili bir kişi göndermek isteyince, Mustafa Kemal Paşa bu göreve talip oldu ve Erzurum'daki 9. Ordu müfettişliğine atandı. Görev yerine gitmek üzere "Bandırma" adlı vapurla Istanbul'dan ayrıldı. Yunanlıların Izmir'i işgalinden dört gün sonra 19 Mayıs 1919'da Samsun'a ayak bastı. Önce burada oluşturulan kuvvetlerle, Pontos Devleti kurmaya çalışan çetecilere karşı önlemler aldı. Mustafa Kemal, tedavi olma gerekçesiyle Samsun'dan Havza'ya geçti. 28 Mayısta Havza'da yayımladığı genelgede, Mondros Mütarekesi'ne karşı direnişin örgütlenmesi için ülkenin askeri ve mülki yöneticilerine çağrıda bulundu (Havza Genelgesi). Bu genelgenin ardından Istanbul Hükümeti, Itilaf Devletleri'nin baskısıyla Mustafa Kemal'i 8 Haziranda Istanbul'a geri çağırdı. Mustafa Kemal bu çağrıya uymadı ve oradan Amasya'ya geçti. Burada Amasya Tamimi (21 Haziran) olarak bilinen genelgeyi yayımladı. Bu iki genelgeyle Istanbul Hükümeti'ne açıkça tavır alan Mustafa Kemal, 27 Haziranda Sivas'a gitti; oradan da Erzurum Kongresi'ne katılmak üzere Erzurum'a geçti. Bu arada, Istanbul Hukümeti'nce görevinden alındığı duyurulunca, askerlikten istifa etti (8 Temmuz). Mustafa Kemal ve arkadaşlarının katılımı ve konuşmalarıyla Erzurum Kongresi ulusal nitelikli bir kongreye dönüştü. Kongreye başkanlık eden Mustafa Kemal, Heyeti Temsiliye'nin de başkanlığına seçildi. Mustafa Kemal, Sivas'a dönerek yeni kongrenin hazırlık çalışmalarına başladı ve Sivas Kongresi 4 Eylül 1919'da toplandı. Mustafa Kemal'in başkanlığa seçildiği kongrede, vatanın ve ulusun bütünlüğü ve parçalanamayacağı vurgulandı. Bütün yerel direniş örgütlerinin Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti adı altında birleştirilmesine karar verildi. Mustafa Kemal 16 kişiden oluşan yeni Heyeti Temsiliye'nin de başkanı seçildi. Damat Ferid Paşa'nın istifa etmesinden sonra 2 Ekim 1919'da Istanbul'da Ali Rıza Paşa başkanlığında yeni bir hükümet kuruldu. Yeni hükümet Bahriye Nazırı Salih Paşa'yı, Heyeti Temsiliye'yle görüşmek üzere Anadolu'ya gönderdi. Mustafa Kemal, 20 Ekimde Amasya'da Rauf ve Bekir Sami beylerle birlikte Salih Paşa ile görüşerek yeni seçimlerin yapılmasını da öngören beş protokol imzaladı. Meclisi Mebusan için yapılan seçimlerde Erzurum mebusu seçildi (7 Kasım). Seçimlerin tamamlanmasından sonra son Osmanlı Meclisi Mebusan'ı 12 Ocak 1920'de Istanbul'da toplandı. Bu yeni mecliste, Mustafa Kemal'in isteği doğrultusunda Felahı Vatan Grubu adıyla bir grup oluşturan mebuslar, Misakı Milli'nin kabul edilmesini sağladılar (28 Ocak). Misakı Milli'nin kabul edilmesinden rahatsız olan Ingilizler, 16 Mart 1920'de Istanbul'u işgal ederek meclisi bastılar ve bazı milletvekillerini Malta'ya sürdüler. Bunun üzerine Mustafa Kemal Paşa Heyeti Temsiliye başkanı olarak bir kurucu meclis toplamayı kararlaştırdı. Bu konuda yapılan hazırlıkların tamamlanmasından sonra, 23 Nisan 1920'de Ankara'da Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM) açıldı. Meclis başkanının aynı zamanda hükümet başkanı olması kararlaştırıldı ve TBMM başkanlığına Mustafa Kemal seçildi. Bu sırada Kuvayı Milliye, Yunanlıların Anadolu içlerine doğru ilerlemesini engellemeye çalışıyordu. Yunan kuvvetleri, Eskişehir'i geçerek Polatlı önlerine yaklaşınca, TBMM 4 Ağustos 1921'de Mustafa Kemal'i başkomutan seçti ve üç aylık bir süre için yetkilerini ona devretti. Olağanüstü yetkilerle donanan Mustafa Kemal, Batı Cephesi'ne giderek Sakarya Meydan Savaşı'nı (23 Ağustos-13 Eylül 1921) yönetti. Savaş, Türk ordusunun zaferiyle sonuçlandı. Bunun üzerine Mustafa Kemal'e "Gazi" unvanı ve müşir (mareşal) rütbesi verildi. Türk ordusu ertesi yıl, gene onun komutası altında 26 Ağustos 1922'de başlayan Büyük Taarruz'la Yunanlıları bozguna uğrattı. 30 Ağustos’taki zaferin ardından Türk ordusu 9 Eylül’de Izmir'e girdi. 11 Ekim 1922'de savaşa son veren Mudanya Mütarekesi imzalandı. Bunu saltanatın kaldırılması izledi ve Padişah VI. Mehmed (Vahideddin), 17 Kasım 1922'de bir Ingiliz zırhlısıyla Türkiye'den ayrıldı. 23 Temmuz 1923'te, Türkiye'yi bağımsız ve egemen bir devlet olarak tanıyan Lozan Barış Antlaşması imzalandı. Mustafa Kemal TBMM'nin ikinci dönem açılış konuşmasında, Islamiyeti siyaset aracı mevkiinden uzaklaştırmak gerektiğini vurguladı. 3 Mart 1924'te kabul edilen yasalarla Şeriye ve Evkaf Vekáleti ile Erkánı Harbiyei Umumiye Riyaseti kaldırılarak, yerlerine Diyanet Işleri Başkanlığı ve Genelkurmay Başkanlığı kuruldu. Tevhidi Tedrisat Kanunu'yla öğretimde birlik sağlandı ve bütün okullar Maarif Vekáleti'ne (Milli Eğitim Bakanlığı) bağlandı. Hilafetin kaldırılmasına ve Osmanlı hanedanı üyelerinin yurtdışına çıkarılmasına karar verildi. Cumhuriyetin ilanı ve hilafetin kaldırılması sürecinde ortaya çıkan muhalefet grubu, 17 Kasım 1924'te Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası'nı (TPCF) kurdu. Şubat 1925'te Doğu Anadolu'da Cumhuriyet yönetimine karşı çıkan Şeyh Said Ayaklanması'nın tehlikeli boyutlara ulaşması üzerine, hükümete olağanüstü yetkiler veren Takriri Sükûn Kanunu çıkarıldı. Ankara ve Diyarbakır'da olağanüstü yargı merciileri olan Istiklal Mahkemeleri kuruldu. Şeyh Said Ayaklanması Nisan 1925'te bastırıldı ve 28 kişi hakkında ölüm cezası verildi. Bazı TPCF üyeleri ayaklanma ile ilişkili görülerek, parti 3 Haziranda bakanlar kurulu kararıyla kapatıldı. 1926'da Izmir'de Mustafa Kemal'e yönelik bir suikast girişimi ortaya çıkarıldı. Bu olayı soruşturan Istiklal Mahkemesi'nde eski TPCF milletvekillerinden Cafer Tayyar Paşa (Eğilmez), Kázım Karabekir, Ali Fuat Paşa (Cebesoy), Bekir Sami Bey ve partinin yöneticileri yargılanarak çeşitli cezalara çarptırıldılar. Mustafa Kemal, bu arada cumhuriyet rejimine hukuksal, siyasal ve toplumsal temeller kazandıracak reformlara girişti. 1924'te yeni anayasa, 1926'da Medenî Kanun kabul edildi. Mustafa Kemal, Ağustos 1925'te Kastamonu'ya yaptığı bir gezide halka şapkayı tanıttı ve Atatürk devrimlerinden biri olan Şapka Kanunu kabul edildi (25 Kasım). Mustafa Kemal, CHP'nin 15-20 Ekim 1927'de Ankara'da toplanan II. Kurultayı'nda Millî Mücadele'nin ve Cumhuriyet'in ilk dört yılının bir dökümü olan uzun bir söylev verdi (daha sonra bu uzun konuşması Nutuk ve Söylev adları altında yayımlandı). Arap alfabesinin yerine Latin alfabesinin geçirilmesi için çalışmalar başlattı. 1 Kasım 1928'de TBMM'de "Türk Harflerinin Kabul ve Tatbiki Hakkında Kanun" la yeni Türk alfabesi kabul edildi. Okuma yazma bilmeyenlerin eğitilmesi için "millet mektepleri" açılması kararlaştırıldı; Mustafa Kemal bu mekteplerin genel başkanlığını üstlendi ve "Başöğretmen" sıfatını aldı. Mustafa Kemal, çokpartili sistemin koşullarının giderek oluşmaya başladığını düşünerek, 12 Ağustos 1930'da Ali Fethi Bey'e (Okyar) Serbest Cumhuriyet Fırkası'nı (SCF) kurdurdu. Ancak gelişmeler olgun bir muhalefetin oluşmadığını gösterdi ve Fethi Bey partisini 17 Kasımda kapatmak zorunda kaldı. Mustafa Kemal, Türk Tarih Kurumu ve Türk Dil Kurumu'nun kuruluşlarına öncülük etti. "Güneş-Dil Teorisi" ve "Türk Tarih Tezi" çalışmalarına doğrudan katıldı. 21 Haziran 1934'te Soyadı Kanunu çıkarıldı ve bu kanun uyarınca Mustafa Kemal'e "Atatürk" soyadı verildi (24 Kasım). 5 Aralık 1934'te Atatürk'ün önemli reformlarından biri olarak kadınlara seçme ve seçilme hakkı tanındı. Atatürk son döneminde siroz hastalığına yakalandı. 27 Mayıs 1938'de Istanbul'a giden Atatürk, Dolmabahçe Sarayı'na yerleşti. 26 Eylülde ilk komaya girdi daha sonra hastalığı giderek ağırlaşan Atatürk, 10 Kasım 1938'de, saat dokuzu beş geçe Istanbul'da Dolmabahçe Sarayı'nda öldü. 21 Kasımda Ankara Etnografya Müzesi'nde geçici kabrine konuldu. 10 Kasım 1953'te, Ankara'nın Rasattepe mevkiinde yapılan Anıtkabir'de toprağa verildi.



Atatürk Türkiye'si 1923-1938

Türkiye Cumhuriyeti milli bağımsızlığın kazanıldığı Kurtuluş Savaşı’na dayanır. Öte yandan Cumhuriyet, Osmanlı Devleti’ne son veren siyasal bir devrimdir. Kuruluşundaki bu özellikler, gelişmesinin ana çizgilerini de belirleyecektir. Atatürk’ün önderliğinde, Cumhuriyet’in ilk uygulamaları ulusal ve çağdaş bir toplum ve devlet yaratmaya yönelikti. Bu, aynı zamanda Osmanlı-Islam kültüründen radikal bir kopmanın da ifadesiydi. Ilk adımda, Istanbul’da geçmişe dönük ikinci bir iktidar odağı durumundaki hilafet kaldırıldı. Bunu toplumu Batı örneğine göre biçimlendirmeyi amaçlayan bir dizi radikal reform izledi: Isviçre örneğine göre hazırlanmış Medeni Kanun, Latin harflerinin kabulü, kadınlara seçme ve seçilme hakkı verilmesi, Soyadı Kanunu vb. ile Türk Tarih Kurumu ve Türk Dil Kurumu, ulusal bilinci güçlendirme çabalarının bir parçasıydı. Cumhuriyet’in, zaman içinde ortaya çıkan ve önce Cumhuriyet Halk Partisi’nin programına, daha sonra da anayasaya giren temel ilkeleri Cumhuriyetçilik, Milliyetçilik, Halkçılık, Laiklik, Devletçilik ve Inkılapçılık olarak belirlendi. Cumhuriyet, Osmanlı Imparatorluğu’ndan, savaşın etkisiyle daha da kötüleşmiş, geri bir ekonomi devralmıştı. 1929’a kadar yürütülen ekonomi politikaları II. Meşrutiyet’in "milli iktisat" siyasetinin bir uzantısı durumundaydı. 1929’dan sonra dünya ekonomisinin içine düştüğü buhranın da etkisiyle Türkiye, devletçi bir ekonomi politikasına yöneldi. Devletçilik Türkiye’ye ilk büyük ölçekli sanayi tesislerini kazandırdı. Bütün bu dönüşümler Atatürk’ün ve genel başkanı olduğu Cumhuriyet’in tek siyasal kuruluşu Cumhuriyet Halk Partisi’nin yönetimi altında gerçekleşti. 1924’te kurulan Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası ve 1930’daki Serbest Cumhuriyet Fırkası denemeleri, günün koşulları içinde yaşama imkánı bulamadı. Atatürk 10 Kasım 1938’de öldüğünde, demokratik bir rejimin üzerinde yükseleceği temeller ilkesel düzeyde sağlam biçimde atılmıştı.

 Ç POLİTİKA

Cumhuriyetin ilanı 29 Ekim 1923’te TBMM’de kabul edildi. Aynı gün Mustafa Kemal Paşa, Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk cumhurbaşkanı seçildi ve ertesi gün Inönü’yü başbakanlığa atadı. Cumhuriyetin ilanına tepki duyan çevreler Istanbul’daki hilafete, Cumhuriyet’e karşı içinden saltanatın çıkabileceği bir seçenek gözüyle bakıyorlardı. 3 Mart 1924’te hilafet kaldırdı, son halife Abdülmecid Efendi ve Osmanlı hanedanının üyeleri yurtdışına çıkarıldı. Yeni düzen, 1924 Anayasası’nda belirlendi: "milli hákimiyet" ilkesine dayalı 1924 Anayasası, Kurtuluş Savaşı ve 1921 Anayasası’nın temel ilkelerini sürdürüyordu. 17 Kasım 1924’te kurulan Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın kurucuları arasında Rauf Bey (Orbay), Kázım Paşa (Karabekir), Adnan Bey (Adıvar), Refet Paşa (Bele), Ali Fuat Paşa (Cebesoy) gibi Kurtuluş Savaşı’nın tanınmış isimleri de yer almaktaydı. TCF’nin programı siyasi ve iktisadi bir liberalizmi temsil ediyordu. TCF’ye 29 milletvekili katıldı. TCF’nin kuruluşundan üç gün sonra, sıkıyönetim talebi reddedilen Ismet Paşa’nın istifası üzerine başbakanlığa 21 Kasım 1924’te liberal eğilimli Fethi Bey (Okyar) getirildi. 1925 Şubat’ında başlayan Şeyh Sait Isyanı, Cumhuriyet’e karşı ciddi bir tehdit niteliğindeydi. Bu bakımdan siyasi sonuçları da önemli oldu. CHP içindeki Mustafa Kemal Paşa’nın da desteklediği sertlik yanlısı grup, hükümeti suçluyordu. Sonunda CHP grubunda güvensizlik oyu alan Fethi Bey 2 Mart’ta istifa etti. Başbakan atanan Ismet Paşa, 4 Mart’ta güvenoyu aldı ve aynı gün Meclis’ten hükümete olağanüstü yetkiler veren "Takrir-i Sükûn Kanunu" nu geçirdi. Yine aynı gün ayaklanma bölgesinde ve Ankara’da görev yapacak iki "Istiklal Mahkemesi" kuruldu. Isyan süratli bir askeri harekát sonucu Nisan 1925’te bastırıldı. Hükümet 3 Haziran 1925’te isyanla ilgisi bulunduğu gerekçesiyle TCF’nin kapatılmasına karar verdi. Haziran 1926’da Izmir’de Mustafa Kemal Paşa’yı hedef alan bir suikast girişimi açığa çıkarıldı. Suikastçıları yargılayan Ankara Istiklal Mahkemesi soruşturmayı, kapatılan TCF mensuplarını ve bir kısım eski ittihatçıları kapsayacak biçimde genişletti. 1927 Ağustos ve Eylül’ünde yapılan 3. dönem TBMM seçimlerine CHP muhalefetsiz ve tek parti olarak katıldı. 15 Ekim 1927’de CHP’nin ilk kongresi toplandı. Kongrede Mustafa Kemal Paşa’nın bizzat okuduğu Büyük Nutuk, Türk Kurtuluş Savaşı’nın askeri, siyasi ve diplomatik tarihi niteliğindeydi. Takrir-i Sükûn Kanunu, 1927’de iki yıllık bir süre için uzatıldıktan sonra, 4 Mart 1929’da yürürlükten kaldırıldı. 1929 dünya ekonomik bunalımının, etkilerini Türkiye’ye duyurduğu sırada Mustafa Kemal Paşa, bir demokrasi denemesine girişti. Onun isteği üzerine, eski başbakan Fethi Bey’in başkanlığında 12 Ağustos 1930’da kurulan Serbest Cumhuriyet Fırkası’na CHP’den 15 milletvekili katıldı; bütün hoşnutsuz unsurlar bu partide toplandı. Fethi Bey, kuruluşundan yaklaşık üç ay sonra, olgun bir muhalefet oluşmadığından (17 Kasım 1930) partinin feshedildiğini açıkladı. Cumhuriyet Halk Fırkası’nın 8-18 Mayıs 1931’de toplanan 3. Kongresi’nde partinin "altı ok" ambleminde simgeleşecek olan ana ilkeleri belirlendi: Cumhuriyetçilik, Milliyetçilik, Halkçılık, Laiklik, Devletçilik ve Inkılapçılık. Bu ilkeler, 1937’de Anayasa’ya girerek devletin temel ilkeleri durumuna yükselecekti. Ekim 1937’de Atatürk ile anlaşmazlığa düşen başbakan Ismet Inönü istifa etti. Başbakanlığa iktisat bakanı Celal Bayar atandı.